محمدرضا حیدری

همه ی سنگ هایی را که شما تاکنون  دیده اید در سه گروه آذرین ، رسوبی و دگرگونی تقسیم می کنند . هر یک از این سنگ ها به روشی خاص به وجود آمده اند.
در طبیعت  ، حدود سه هزار نوع کانی پیدا می شود که از لحاظ ترکیب ، شکل ظاهری ، اندازه  و رنگ با هم تفاوت دارند. هر کانی برای خود خواصی دارد . تفاوت کانی ها با هم در چگونگی تشکیل آن هاست . مثلا بعضی از کانی ها در اثر انجماد موادّ مذاب به وجود می آیند ؛ مانند کانی هایی که در سنگ آذرین یافت می شوند . بعضی  از سرد شدن بخار ها در سطح یا شکاف های موجود در سنگ ها به وجود می آیند؛مانند تشکیل گوگرد در قلّه ی آتش فشان . كم تر كسی است كه در اطراف خود متوجه سنگ ها نشده باشد شاید سنگ های پله ی خانه ی  خودتان را دیده اید و یا درنمای بعضی از ساختمانها سنگ ها زیبا نظر شما را جلب كرده باشد آیا از خود سوال كرده اید كه این سنگ ها چگونه بوجود آمده اند؟ از كجا این سنگ ها را تهیه می كنند؟ چرا رنگ بعضی ها روشن و بعضی ها تیره است. برای یافتن پاسخ سئوالات خود باید بیش تر با سنگ ها آشنا شوید.
بطور كلی سنگ ها را به سه گروه اصلی تقسیم می كنند.

الف) سنگ های آذرین

ب)سنگ های رسوبی

ج) سنگهای دگرگونی
الف) سنگ های آذرین:این سنگ از سرد شدن مواد مذاب درون زمین

بوجود می آیند كه خود آن ها به دو دسته تقسیم می شوند.

1- آذرین درونی:

این سنگ ها بر اثر سرد شدن مواد مذاب در داخل زمین بوجود
می آیندمثل سنگ گرانیت – گابرو
ویژگی این سنگ هااین است كه دارای بلورهای درشت می باشند

وبیش تررنگ روشن دارند .

سنگ های كوه هایی مانند دماوند ، سبلان  و الوند از نوع آذرین است .
2- آذرین بیرونی: سنگ های هستند كه بر اثر سرد شدن مواد مذاب

در خارج از زمین بوجود می آیند چون این مواد مذاب توسط آتشفشان

از زمین خارج می شوند به این سنگ ها آتشفشانی نیز می گویند.
اگر سنگهای پوسته یا گوشته زمین پس از ذوب شدن به صورت آتشفشان فوران کرده و روی زمین جاری شوند پس از سرد شدن و انجماد سنگهایی را بوجود می آورند که به آنها سنگهای آذرین بیرونی می گویند . مانند ریولیت و بازالت ( سنگ  پا )
 انواع سنگهای آذرین از نظر رنگ
   * سنگهای آذرین فلسیک یا روشن
   * سنگهای آذرین مافیک یا تیره
   * سنگهای آذرین بینابینی
تفاوت اصلی سنگهای آذرین با یکدیگر:
سنگهای آذرین بیرونی و درونی در اندازه بلور کانی  تفاوت دارند یعنی سنگ های آذرین بیرونی چون به سرعت سرد می شوند اندازه بلور کانی کوچک است ولی سنگ های آذرین درونی چون به آرامی سرد می شوند اندازه بلور کانی بزرگی دارند .
علت تیره و روشن بودن سنگ بستگی به عناصر موجود در آن دارد

مثلا سنگ ها تیره دارای آهن – منیزیم – كلسیم است و سنگ های

روشن آلومینیوم – سدیم – پتاسیم دارند

پرسش: علت گرمای درون زمین چیست؟

دانشمندان درموردگرمای درون زمین نظریه های متعددی داده اند اما

امروزه تقریبا مطمئن شده اندكه علت گرمای درون زمین فعالیت مواد

رادیو اكتیو است.

پرسش: مواد رادیواكتیو چیست؟

موادی هستند كه بعضی ازآن ها ناپایداربوده و می تواند به مواددیگر

تبدیل شودومقدارزیادی انرژی تولید كنند.مثل اورانیم

پرسش: آتشفشان چگونه به وجود می آید؟

در شرایط خاصی مقداری از مواد درون پوسته یا گوشته ذوب شده و

مواد مذاب چون سبك تر هستند به سمت بالا حركت می كنند وقتی

راهی به سطح زمین پیدا كنند از درون زمین به بیرون فوران می كنند

كه به آن آتشفشان می گویند.




ب)سنگ های رسوبی: آب و باد و یخ از عوامل فرسایش دهنده هستند

كه موجب خرد شدن سنگ می شوند و مواد حاصل توسط آب به دریا

منتقل می شود و به صورت لایه لایه روی هم ته نشین می شوند و
رسوبات را تشكیل می دهند
عوامل گوناگونی این رسوبات سست و ناپیوسته را به سنگ سخت

تبدیل می كنند كه به این سنگ ها رسوبی می گویند.
سنگ های رسوبی به روش های متعددی بوجود می آیند. ولی

بیش ترین آن ها بر اثر فشار لایه های رسوبی بر روی هم دیگر

حاصل می شوند

پرسش: سنگ های رسوبی چگونه بر اثر رسوبگذاری تشكیل
می شوند؟
وقتی رسوبات توسط رودخانه ها به دریا منتقل می شوند در كف دریا

به ترتیب درشتی و ریزی روی هم انباشته می شوند بر اثر فشار لایه

های بالایی بر روی لایه های پایین آب درون آن ها خارج شده و مواد

سفت سخت می شوند مثل سنگ رستی

پرسش: چگونه بر اثر تبخیر آب دریا سنگ رسوبی حاصل می شود؟

چون آب دریاها و دریاچه ها به مقدار زیادی مواد محلول دارند

(حدود 35 درصد). وقتی آب آن ها بر اثر گرما تبخیر شود مقدار

زیادی از املاح محلول در آب رسوب می كنند و به سنگ تبدیل

می شوند مثل سنگ گچ – سنگ نمك


پرسش: چگونه از بهم پیوستن ذرات سنگ های رسوبی تولید

می شوند؟

همه مواد رسوبی بر اثر فشار به هم نمی چسبند مثلا ماسه هر چه

تحت فشار قرار بگیرد سفت سخت نمی شود و این مواد توسط یك ماده

چسبنده ای مثل سیمان به هم می چسبند و به سنگ تبدیل می شوند

مثل ماسه سنگ و كنگرمرا

پرسش: بعضی از سنگ های رسوبی چگونه بر اثر واكنش شیمیایی
تولید می شوند؟
آب دارای مواد محلول زیادی است بعضی از این مواد بر اثر انجام


واكنش های شیمیایی پیچیده ای رسوب می كنند و مواد سفت و سختی

تولید می كنند كه سنگ رسوبی نام دارد مثل سنگ آهك

ویژگی های سنگ های رسوبی:

پرسش: فسیل چیست؟آثار و بقایای جانداران گذشته كه بین سنگ های رسوبی یافت
می شوند فسیل نام دارند.
فسیل بیش تر در بین سنگ های رستی – آهكی – ماسه سنگ ها

یافت می شود دانشمندان از فسیل چه استفاده ای می برند؟

تاریخ گذشته زمین را تعیین می كنند


بیشترین شواهد مطالعه ی تاریخچه زمین از لایه های سنگ های رسوبی و فسیل درون آنها بدست می آیند .
فسیل چیست : به آثاری از جانداران بسیار قدیمی که در سنگ ها باقی مانده اند، فسیل (سنگواره) می گویند .
و بیش تر از همه در  میان سنگ های رستی و آهکی که دانه ریزند یافت می شوند اما در میان ماسه سنگ ها نیز می توان یافت .

ج) سنگ های دگرگونی:سنگ هائی هستند كه از دگرگون شدن

سنگ های آذرین یا رسوبی حاصل می شوند مثل:مرم-گنیس-

كوارتزیت

سنگهای دگر گون :
بعضی از سنگ های رسویی یا آذرین اگر مدت زیادی در اعماق زمین بمانند، باید فشار و گرمای زیادی را تحمل كنند. این سنگ ها مانند آجر پخته می شوند و شكل قبلی خود را از دست می دهند که دیگر شباهتی به سنگ های اولیه ندارند  و به همین دلیل به آنها سنگ های دگرگون شده می گویند. (مانند سنگ مرمر)
در سنگهای دگرگون شده یا کانی های سنگ اولیه به کانی جدیدی تبدیل می شوند یا طرز قرار گرفتن کانی های سنگ اولیه به شکلی دیگردر می آید
عوامل موثر بردگرگونی : فشار و گرما و آب و زمان
مرغوبیت سنگ دگرگون شده بستگی به میزان فشار و گرمایی دارد که آن سنگ زمانی در زیر زمین تحمل کرده است .
وقتی سنگی دچار دگرگونی می شود ممكن است دو نوع تغییر در
ساختمان آن بوجود بیاید
1- تغییر در نوع كانی ها موجود در سنگ
2- تغییر در طرز قرار گرفتن كانی ها

مرغوبیت یك سنگ دگرگونی به چه چیز بستگی دارد؟

به میزان فشار و گرمایی كه سنگ تحمل كرده است.

در نمودار زیر دگرگون شدن چند سنگ را مشاهده می كنید.

چرخه سنگ ها:بین انواع سنگ ها وابستگی وجود دارد كه در اثر

گذشت زمان هر كدام به سنگ های دیگری تبدیل می شوند.

نكته: منشا تمام سنگ های روی زمین سنگ های آذرین هستند. شما
می توانید علت را توضیح دهید.
 
كانی ها: ذرات تشكیل دهنده سنگها را كانی گویند

کانی : به مواد جامدی که به طور خالص از کره زمین بدست می آیند و موجودات زنده در بوجود آمدن آن ها دخالتی ندارند . مانند الماس ، نمک خوراکی ، گوگرد . در ساختار سنگ کره زمین 3000 نوع کانی به کار رفته است .
انواع کانی : اولیه و ثانویه
اولیه : ازسرد شدن ماگما درداخل یا خارج زمین بدست می آیند .مانند کوارتز ، میکا ، فلدسپات
ماگما : به مواد ذوب شده نرم کره ماگما می گویند .
ثانویه : از تجزیه و خرد شدن کانی های اولیه ، کانی های جدیدی بوجود می آیند که کانی های ثانویه نام دارند.مانند کانی های رسی،نمک خوراکی،ژیپس(گچ)،کلسیت،گرافیت (مغز مداد ) .
بعضی كانی ها مانند نمك و گوگرد و الماس به همان شكل خود قابل استفاده اند. اما بعضی دیگر این گونه نیستند بلكه سنگ معدن بعضی كانی ها مانند فلزات را برای به دست آوردن مواد مورد نیاز كاملاً خرد و ذوب می كنند.
تفاوت کانی ها با یکدیگر از چه نظر است :
همه کانی ها از نظر شکل بلور ، سختی ، جلا ، مزه و رنگ شعله ، چگالی ، خاصیت چکش خواری ، گرما  و واکنش های شیمیایی با یکدیگر تفاوت دارند و از این راه می توان آنها را شناسایی کرد .
فایده سنگ ها و كانی ها:سنگ ها و كانی ها در امر ساختمان سازی، صنعت، پزشكی ( داروسازی )  و جواهر سازی ، تامین انرژی  و غیره به كار می روند. مصارف كانی ها باید با دقت و صرفه جویی فراوان صورت گیرد. زیرا تجدید نمی شوند .
منبع اصلی تامین انرژی سنگ ها هستند از میان سه گروه اصلی سنگ ها ، سنگ های رسوبی با تامین 78% از انرژی مصرفی انسان اهمیت ویژه ای دارند .
نفت و گاز : نفت  ترکیب هایی  از هیدروژن و کربن است و از موجودات بسیار کوچک دریایی به نام پلانکتون بوجود آمده است .
سنگ مادر : سنگهایی که نفت در آن تشکیل می شوند
سنگ مخزن( نفت گیر) : سنگ هایی که در درز و  شکاف آنها نفت جمع می شود .
سنگ پوششی : سنگی هایی که مانع خروج نفت از زیر زمین و جاری شدن آن درسطح زمین می شوند  سنگ پوششی نام دارد .و جنس این سنگها از گچ یا سنگ های رستی است .
زغال سنگ : نوعی سنگ رسوبی است که از باقی ماندن گیاهان در بین لایه های رسوبی در طی زمان های بسیار زیاد تشکیل شده است
مصرف عمده آن در تولید انرژی الکتریکی و گرمایی ، ذوب آهن  ودر پتروشیمی به عنوان مواد اولیه کاربرد دارد .
آنتراسیت : نوعی زغال سنگ بسیار مرغوب است که در میان سنگهای دگرگون یافت می شود .
جواهر سازی : بعضی از کانی ها به علت رنگ و سختی و جلا و مهم تر از همه کمیاب بودن به عنوان جواهر کاربرد دارند
مانند زمرد ، یاقوت ، الماس  فیروزه و ...

با ارزش ترین مواد معدنی کدامند؟
سنگهای قیمتی مانند الماس، یاقوت، یاقوت کبود، زمرد با
ارزشترین مواد معدنی هستند، طلا و نقره نیز اگر چه جزء مواد
معدنی محسوب می شوند اما در طبیعت آنها را بصورت عنصر
می توان یافت.
 سخت ترین ماده ی معدنی چیست؟
الماس که شکل خالص اما کمیاب کربن است تحت فشار زیاد در
 اعماق زمین حاصل می شود و سخت ترین ماده طبیعی است.
 
«سنگهای تولد» چه هستند؟
کانی ها و مواد معدنی خاصی، نشانه ماه تولد هر شخصی است
. مثلاً «گارنت» Garne سنگ تولد متولدین دی ماه است، در
درحالی که «یاقوت» سنگ متولدین مرداد ماه است.
 
متداول ترین سنگها کدامند؟
سنگهای رسوبی 75% سطح خشکی های زمین را پوشانده
 اند. اما سنگهای آذرین و دگرگون، 95% سنگهای رویه ی
 پوسته ی زمین را تا عمق 16 کیلومتر تشکیل می دهند.
 
آیا زغال سنگ، یک نوع سنگ است؟
خیر، سنگها ترکیبات معدنی و غیر زنده محسوب می شوند. اما
 زغال سنگ مانند نفت و گاز طبیعی، میلیون ها سال پیش از
 بقایای موجودات زنده تشکیل شده است . برای همین آنها را
 «سوخت های فسیلی» می نامند.